Ders Kitaplarını Seçerken Dikkatli Olmalı

Belki eğitim süreci için yararlanılabilecek birden çok ders kaynağı olmasına karşın ders kitaplarının öğretimin önemli bir parçası olduğunu biliyoruz. Daha çok içerdiği bilgiye göre faydalı ya da faydasız diye nitelenen ders kitapları aslında pedagojik açıdan bazı niteliklere sahip olmak durumundadır.

Her kitap ders kitabı mı?

Elbette hayır.  Ders kitabı, bir dersin öğretim programında belirlenen ders içeriğini pedagojik bir sıra içinde sunan basılı bir materyaldir. Bu özelliği onu alıştırma, test, okuma ya da diğer tür kitaplardan ayırır. Her öğretmenin öğretim yılı ya da döneminin başında bir ders kitabı seçmesi ya da merkezi tercihlerle belirlenen ders kitaplarının yeterli olup olmadığına karar vermesi gerekir.

Bir ders kitabında olması gereken özellikler

Bir kitaba “ders kitabı” diyebilmenin en birinci kriteri onun pedagojik özellik taşımasıdır. Yani bir kitap içerdiği bilgiyi belirli bir düzen içinde okuyucuya öğretmeye çalışıyorsa, o kitabı ders kitabı olarak niteleyebilirsiniz. MEB, ders kitapları ve eğitim araçları yönetmeliğinde bu kriterleri detaylıca anlatır. Aynı alanda birden çok kitap hazırlandığını ve size önerildiğini düşündüğünüzde hangisinin bir diğerine göre daha pedagojik olup olmadığını ise gelin birlikte inceleyelim.

Hazırlayanlar: Ders kitapları yönetmelik gereği alanda uzman kişilerden oluşan bir kadro tarafından hazırlanmış olmalıdır. Bu kadroda kimler olması gerekiyor derseniz, işte ünvanları:

§  Alan uzmanı

§  Alan öğretmeni

§  Tasarımcı

§  PDR uzmanı

§  Dil uzmanı

§  Ölçme değerlendirme uzmanı

Bazı ders kitaplarında bir kişinin birden farklı görevler üstelendiği de oluyor fakat makul olanı her alandan bir kişinin yer almasıdır.

Öğretim programına uygunluk: Bir ders kitabının elbette öğretim programının kapsam ve ilkelerine uygun olarak hazırlanmış olması kaçınılmazdır. Programda belirtilen ders amaçlarına uygun bir ders kitabı programda belirtilen kazanımları kazandırmaya yönelik olmalıdır. Programda belirtilen öğretim yaklaşımının da ders kitabında içerik sunulurken dikkate alınması, ders kitabının öğretimin bir parçası olmasını sağlar.

Fiziki yapı: Ders kitapları hedef kitle yani o kitabı kullanacak öğrencilerin yaş ve seviyelerine uygun fiziki nitelikte olmalıdır. Boyutları, ciltleme biçimi, yazıların punto büyüklüğü, kağıt renk gramaj ve kalitesi kitabın o yaş seviyesindeki öğrenciler için kullanışlı olmalıdır. İlkokul birinci kademe öğrencilerinin kitap kullanma alışkanlıklarının henüz oluşmadığı varsayılırsa, kapağın ve sayfaların yırtılma ve koparmaya karşı sağlamlığı, renkli ve büyük puntoların tercih edilmesi önemlidir. Yazı puntoları belirlenirken 1.sınıflar için yirmi, 2.sınıflar için on sekiz, 3. sınıflar için on dört, 4.sınıflar için on iki, 5.sınıflar için on bir, daha üst sınıflar için ise on puntodan daha küçük harfler tercih edilmemelidir.

Görsel düzen: Ders kitabı içeriği belirli bir düzen içinde verilmelidir. Metinlerin sayfadaki yeri, resimlerle metin arasındaki ilişki, başlıklandırma biçimi bilgilerin birbiriyle nasıl bir ilişkiye sahip olduğunu göstermelidir. Bu düzen öğrencinin bilgiyi öğrenirken ve hatırlarken de kullanmasına yardımcı olur. Her bir görsel altına yazılan alt yazılar görseli tanımlarken, hep aynı düzende verilmeleri bu tür bilgilerin aynı yaklaşımla öğrenilmesi ya da öğrenme sürecinde aynı şekilde organize edilmesine yardımcı olur.

Dil ve üslup: Ders kitapları hitap ettiği öğrencilerin dil ve iletişim becerilerine uygun açık ve anlaşılır bir dille hazırlanmalıdır. Kullanılan anlatım üsluplarının öğrenci seviyesine uygunluğunun yanında anlatımda üslup birliği de önemlidir. Bir yerde “örneğin” başka bir yerde “mesela” ya da “misalen” gibi ifade farklılıklarına yer verilmemelidir. Çünkü her farklılık sanki farklı bir bilgi veriliyormuş gibi algılanır. Dilde sadelik, güncellik ve bilimsellik bilginin öğrenilmesini kolaylaştırırken argo, jargon ya da bölgesel ifade tarzlarından uzak anlatımlar ders kitabına değer katmaktadır.    

Bilimsel içerik: Her bilgi geçerli olduğu çağda bilimsel bir değer kazanır. Ders kitapları bilimdeki gelişmelerle eş zamanlı olarak güncellenmelidir. Atomun parçalandığı bilgisinin yanında CERN araştırma laboratuvarıyla ilgili gelişmeler veya yeni keşfedilen gezegen ve yıldızların da varlığı değerli güncelliklerdir. Ders kitapları öğretim programında ders kapsamındaki bilgileri içermelidir. Bu önemli bir sınırlılıktır. Aynı zamanda hitap ettiği sınıf seviyesinin gerektirdiği bilgileri içerirken ne bundan daha alt seviye ne de üst seviye bilgilere yer vermemelidir. Bilgiler dogmatik ya da safsata niteliğinden uzak olmalıdır.

Pedagojiklik: Başta da belirttiğimiz pedagojiklik bir ders kitabının öğretici nitelikte olmasını gerektirir. Ders kitapları ders ortamında ya da dışında öğrencinin kendi başına bilgiye erişimini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir. Bu nedenle sanki sınıfta öğretmenle birlikte ders işliyormuşçasına içerik akışı düzenlenmeli, zaman zaman sorulara, altı çizili önemli bilgilere, unutulmaması gereken bilgi kutucuklarına, araştırma etkinliklerine yer verilmelidir. Bilgi sunulurken düz bir metin akışı değil, genelden özele doğru, örneklendiren, güncel uygulamalara yer veren bir akış takip edilmelidir. Anlatımlarda yer yer eski bilgilerle kurulan bağlantılar, ünite girişlerinde ünitenin kapsamının başlıklar ya da kısa metinle verilmesi, ünite sonunda özetlemeler ve araştırma sorularının verilmesi, eğer önemliyse sayfaların ünite ünite farklı renklerle verilmesi öğretici niteliklerdir.  

Ölçme ve değerlendirme: Ders kitabının öğretici olduğu kadar sınayıcı nitelikte olması da gerekir. Nasıl ki, derste bilgiler paylaşılırken ara ara öğrenilenlerin yoklanması isteniyor, eğer eksiklik ya da hata varsa düzeltmeye gidiliyorsa, ders kitaplarında da her bir bilgi öbeği bitiminde farklı yöntemlerle bilgilerin sınanması, öğrenmede kalıcılığı daha da artıracaktır. Bilhassa ünite başlarındaki meraklandırıcı ve sonlarındaki kazanım pekiştirmeye yönelik sorular önemlidir. 

Değerli öğretmenler, unutmayın ki, her ders kitabı neredeyse bir öğretmen kadar pedagojik olmalıdır ama asla bir öğretmenin yerini tutamaz. Ders kitabı bilgiye topluca ulaşım, tekrar tekrar ulaşım, ne öğrenileceğini ya da öğrenildiğini gösteren yazılı ve hukuki bir materyaldir. Dersi kitabı öğrenciye kendi kendine öğrenme imkanı sunan önemli bir materyaldir.

Doç. Dr. Cengiz Şimşek