Belki eğitim süreci
için yararlanılabilecek birden çok ders kaynağı olmasına karşın ders
kitaplarının öğretimin önemli bir parçası olduğunu biliyoruz. Daha çok içerdiği
bilgiye göre faydalı ya da faydasız diye nitelenen ders kitapları aslında
pedagojik açıdan bazı niteliklere sahip olmak durumundadır.
Her kitap ders
kitabı mı?
Elbette hayır. Ders kitabı, bir dersin öğretim programında
belirlenen ders içeriğini pedagojik bir sıra içinde sunan basılı bir
materyaldir. Bu özelliği onu alıştırma, test, okuma ya da diğer tür kitaplardan
ayırır. Her öğretmenin öğretim yılı ya da döneminin başında bir ders kitabı
seçmesi ya da merkezi tercihlerle belirlenen ders kitaplarının yeterli olup
olmadığına karar vermesi gerekir.
Bir ders
kitabında olması gereken özellikler
Bir kitaba “ders
kitabı” diyebilmenin en birinci kriteri onun pedagojik özellik taşımasıdır.
Yani bir kitap içerdiği bilgiyi belirli bir düzen içinde okuyucuya öğretmeye
çalışıyorsa, o kitabı ders kitabı olarak niteleyebilirsiniz. MEB, ders
kitapları ve eğitim araçları yönetmeliğinde bu kriterleri detaylıca anlatır.
Aynı alanda birden çok kitap hazırlandığını ve size önerildiğini düşündüğünüzde
hangisinin bir diğerine göre daha pedagojik olup olmadığını ise gelin birlikte
inceleyelim.
Hazırlayanlar: Ders kitapları yönetmelik gereği alanda uzman kişilerden oluşan bir
kadro tarafından hazırlanmış olmalıdır. Bu kadroda kimler olması gerekiyor
derseniz, işte ünvanları:
§
Alan uzmanı
§
Alan öğretmeni
§
Tasarımcı
§
PDR uzmanı
§
Dil uzmanı
§
Ölçme değerlendirme uzmanı
Bazı
ders kitaplarında bir kişinin birden farklı görevler üstelendiği de oluyor
fakat makul olanı her alandan bir kişinin yer almasıdır.
Öğretim
programına uygunluk: Bir ders kitabının elbette
öğretim programının kapsam ve ilkelerine uygun olarak hazırlanmış olması
kaçınılmazdır. Programda belirtilen ders amaçlarına uygun bir ders kitabı
programda belirtilen kazanımları kazandırmaya yönelik olmalıdır. Programda
belirtilen öğretim yaklaşımının da ders kitabında içerik sunulurken dikkate
alınması, ders kitabının öğretimin bir parçası olmasını sağlar.
Fiziki yapı: Ders kitapları hedef kitle yani o kitabı kullanacak öğrencilerin yaş ve
seviyelerine uygun fiziki nitelikte olmalıdır. Boyutları, ciltleme biçimi,
yazıların punto büyüklüğü, kağıt renk gramaj ve kalitesi kitabın o yaş
seviyesindeki öğrenciler için kullanışlı olmalıdır. İlkokul birinci kademe
öğrencilerinin kitap kullanma alışkanlıklarının henüz oluşmadığı varsayılırsa,
kapağın ve sayfaların yırtılma ve koparmaya karşı sağlamlığı, renkli ve büyük
puntoların tercih edilmesi önemlidir. Yazı puntoları belirlenirken 1.sınıflar
için yirmi, 2.sınıflar için on sekiz, 3. sınıflar için on dört, 4.sınıflar için
on iki, 5.sınıflar için on bir, daha üst sınıflar için ise on puntodan daha
küçük harfler tercih edilmemelidir.
Görsel düzen: Ders kitabı içeriği belirli bir düzen içinde verilmelidir. Metinlerin
sayfadaki yeri, resimlerle metin arasındaki ilişki, başlıklandırma biçimi
bilgilerin birbiriyle nasıl bir ilişkiye sahip olduğunu göstermelidir. Bu düzen
öğrencinin bilgiyi öğrenirken ve hatırlarken de kullanmasına yardımcı olur. Her
bir görsel altına yazılan alt yazılar görseli tanımlarken, hep aynı düzende
verilmeleri bu tür bilgilerin aynı yaklaşımla öğrenilmesi ya da öğrenme
sürecinde aynı şekilde organize edilmesine yardımcı olur.
Dil ve üslup: Ders kitapları hitap ettiği öğrencilerin dil ve iletişim becerilerine
uygun açık ve anlaşılır bir dille hazırlanmalıdır. Kullanılan anlatım
üsluplarının öğrenci seviyesine uygunluğunun yanında anlatımda üslup birliği de
önemlidir. Bir yerde “örneğin” başka bir yerde “mesela” ya da “misalen” gibi
ifade farklılıklarına yer verilmemelidir. Çünkü her farklılık sanki farklı bir
bilgi veriliyormuş gibi algılanır. Dilde sadelik, güncellik ve bilimsellik
bilginin öğrenilmesini kolaylaştırırken argo, jargon ya da bölgesel ifade
tarzlarından uzak anlatımlar ders kitabına değer katmaktadır.
Bilimsel içerik: Her bilgi geçerli olduğu çağda bilimsel bir değer kazanır. Ders
kitapları bilimdeki gelişmelerle eş zamanlı olarak güncellenmelidir. Atomun
parçalandığı bilgisinin yanında CERN araştırma laboratuvarıyla ilgili
gelişmeler veya yeni keşfedilen gezegen ve yıldızların da varlığı değerli
güncelliklerdir. Ders kitapları öğretim programında ders kapsamındaki bilgileri
içermelidir. Bu önemli bir sınırlılıktır. Aynı zamanda hitap ettiği sınıf
seviyesinin gerektirdiği bilgileri içerirken ne bundan daha alt seviye ne de
üst seviye bilgilere yer vermemelidir. Bilgiler dogmatik ya da safsata
niteliğinden uzak olmalıdır.
Pedagojiklik: Başta da belirttiğimiz pedagojiklik bir ders kitabının öğretici
nitelikte olmasını gerektirir. Ders kitapları ders ortamında ya da dışında
öğrencinin kendi başına bilgiye erişimini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir.
Bu nedenle sanki sınıfta öğretmenle birlikte ders işliyormuşçasına içerik akışı
düzenlenmeli, zaman zaman sorulara, altı çizili önemli bilgilere, unutulmaması
gereken bilgi kutucuklarına, araştırma etkinliklerine yer verilmelidir. Bilgi
sunulurken düz bir metin akışı değil, genelden özele doğru, örneklendiren,
güncel uygulamalara yer veren bir akış takip edilmelidir. Anlatımlarda yer yer
eski bilgilerle kurulan bağlantılar, ünite girişlerinde ünitenin kapsamının
başlıklar ya da kısa metinle verilmesi, ünite sonunda özetlemeler ve araştırma
sorularının verilmesi, eğer önemliyse sayfaların ünite ünite farklı renklerle
verilmesi öğretici niteliklerdir.
Ölçme ve değerlendirme:
Ders kitabının öğretici olduğu kadar sınayıcı
nitelikte olması da gerekir. Nasıl ki, derste bilgiler paylaşılırken ara ara
öğrenilenlerin yoklanması isteniyor, eğer eksiklik ya da hata varsa düzeltmeye
gidiliyorsa, ders kitaplarında da her bir bilgi öbeği bitiminde farklı
yöntemlerle bilgilerin sınanması, öğrenmede kalıcılığı daha da artıracaktır.
Bilhassa ünite başlarındaki meraklandırıcı ve sonlarındaki kazanım pekiştirmeye
yönelik sorular önemlidir.
Değerli öğretmenler, unutmayın ki, her ders
kitabı neredeyse bir öğretmen kadar pedagojik olmalıdır ama asla bir öğretmenin
yerini tutamaz. Ders kitabı bilgiye topluca ulaşım, tekrar tekrar ulaşım, ne
öğrenileceğini ya da öğrenildiğini gösteren yazılı ve hukuki bir materyaldir.
Dersi kitabı öğrenciye kendi kendine öğrenme imkanı sunan önemli bir
materyaldir.
Doç. Dr. Cengiz Şimşek